Саудиска Арабија се наоѓа во криза каква што не памети – барем не, нејзиниот млад принц Мохамед бин Салман (роден во 1985 година). Во моментот на пишувањето на оваа статија, сé уште не е сосема сигурно на која страна случајот Кашоги ќе преовлада – се чини дека во голема мера ќе зависи од Турција, која би можела со објавување на снимките на неговото убиство во саудискиот конзулат во Истанбул, дополнително да ја зајакне теоријата дека зад сето стоел престолонаследникот МБС. Ако и тоа се случи, дури и Трамп, кој овие денови поприлично се потруди да ги заштити своите сојузници во Ријад, ќе мора да го смени тонот, а саудиско-американските односи повеќе нема да бидат исти.
Ако тоа се случи, постојат две можности: властите во Саудиска Арабија ќе го сменат принцот и ќе почнат да го обновуваат својот однос со Западот – или – МБС ќе се одржи на власт (на некој начин, со голема чистка веќе подготвена за вакви предизвици) и Саудиска Арабија ќе се обиде да го возврати ударот на притисоците.
Да претпоставиме дека ќе дојде сценарио каде што Ријад го возвраќа ударот. Како би можело тоа да изгледа? Саудискиот министер за енергетика, Калид ал-Фалах, утринава рече нешто значајно – тој истакна дека Саудиска Арабија “не планира да го повтори ембаргото за нафта од 1973 година”. Но, самиот факт дека оваа година, многу важна за Саудиска Арабија, воопшто се спомнува веќе е доста интересна.
Пред да се осврнеме на настаните од 1973 година, да погледнеме што имаше да каже саудискиот министер за енергетика, во разговор за руската новинска агенција ТАСС – дека ако цената на нафтата се зголеми, тоа ќе ја забави глобалната економија и ќе доведе до нова рецесија. “Не можам да ви гарантирам дека цената нема да достигне до 100 долари за барел”, изјавил тој. “Наскоро се наметнуваат санкции врз Иран и никој не знае што ќе биде иранскиот извоз.” Понатаму, потенцијалните намалувања можни се во земјите како што се Либија, Нигерија, Мексико и Венецуела. Ако 3 милиони барели дневно ги нема, ние не можеме да ги надокнадиме ваквите количини. Затоа ќе треба да ги користиме резервите на нафта “, истакнал тој.
Наведува дека Саудиска Арабија наскоро ќе го зголеми својот капацитет од 10,7 милиони барели дневно на 11 милиони. Исто така, наведува дека горниот капацитет на Саудиска Арабија е 12 милиони, додека нејзиниот заливски сојузник. ОАЕ, може да додаде уште околу 0,2 милиони барели дневно. “Имаме поприлично ограничени капацитет а веќе и ги користиме”, рече тој. Тој, исто така, истакна дека околу глобалната потреба, ама дури следната година, би можеле да помогнат Бразил, Казахстан и САД.
Сето она што го кажа Халид ал-Фалих е точно, ама како што самиот истакнува, тој е министер за енергетика, неговата работа е енергетска стабилност и спроведување на барањата што доаѓаат од повисоките кругови на владата на Ријад.
Сето истакнато, се разбира, се однесува на ситуацијата во која случајот Кашоги не постои – ама постои. Големите санкции против Иран стапуваат на сила во рок од 2 недели, а за тоа, како што посочи Фалих, на САД й треба максимална соработка со Саудиска Арабија (што построги санкции против Иран, тоа Саудиска Арабија ќе мора да “пожестоко” да го пополни дефицитот на нафтениот пазар).
Но, што ако ја нема саудиската соработка? Што доколку во текот на 2-те недели, се случи претходно опишаното сценарио каде Саудиска Арабија не е само кооперативна, туку и активно се стреми да го возврати ударот на Западот? (и да не се случеше случајот Кашоги, Иран може, и сеуште може, воено да го затвори Хормушскиот теснец воен, така што ни Саудиска Арабија нема да може физички да извезува нафта).
Нејаснотиите се натрупуваат и се приближуваат крајните рокови – американските санкции за иранскиот извоз на нафта ќе стапат во сила на 4 ноември. Изгледа како да се блиску, но очигледно е дека до тој датум уште многу работи можат да се сменат.
Американските сенатори повикуваат на протерување на саудискиот амбасадор, прекин на испораката на оружје … Ако Трамп биде “притиснат” до тој степен да го стори тоа, МБС (ако остане на власт) може да се обиде да тргне со одмазди (имајќи го во вид неговиот досегашен уривачки модус операнди, и тоа не би било никакво големо изненадување).
Да се вратиме на 20 век. Некаде околу 1925 година, нафтата во САД претставуваше една петтина од енергетските потреби. До почетокот на Втората светска војна, улогата на нафтата веќе значително се зголеми, и сега една третина од енергетските потреби во САД задоволени со употребата на нафта. Се повеќе и повеќе нафта го замени јагленот – се користеше за загревање домови, за производство на електрична енергија, и, се разбира, само со неа можел да се извршува воздушниот транспорт.
Добар дел од сопствените потреби САД во првата половина на 20-тиот век, ги пополнувал сам. Во 1945 година, американското производство на нафта надмина две третини од глобалното производство, но наскоро ситуацијата почна да се менува. Веќе кон крајот на 1950-тите, САД беа принудени да увезуваат нафта, главно од Венецуела и Канада, околу 350 милиони барели дневно, така што до 1973 година процентот на нивното глобално производство ќе падне на само 16,5%.
Зошто се случило ова? Тоа е едноставно – трошоците за производство на Блискиот Исток биле толку ниски што компаниите би можеле да профитираат дури и покрај американските тарифи за увоз на нафта. Ова очекувано му задало тежок удар на домашните американски производители на места како што се Тексас и Оклахома – сите тешко можеле да се носат со конкуренцијата на евтината нафта од Персискиот Залив. Американските компании кои пак се префрлиле во Заливот направиле огромни профити (меѓу нив беа и Getty, Standard Oil of Indiana, Continental Oil, Atlantic Richfield …).
На американскиот претседател Двајт Д. Ајзенхауер тоа никако не му се допаѓало, фактот дека Западот сега во голема мера е зависен од земјите на Блискиот Исток и заради тоа во 1953 година воведе квоти на увозот- критичарите тој потег го нарекоа “Да ја исушиме прва Америка”. Колку беа ефективни квотите? Донекаде, САД и понатаму останаа зависни од странски увоз.
Кога на власт дојде Ричард Никсон, веднаш се обиде да се ослободи од квотите на Ајзенхауер, на крајот на краиштата, и покрај домашниот политички отпор успеа во 1973 година. Нафтата повторно масовно течеше кон Америка – од почетокот на деценијата до 1973 година увозот на сирова нафта речиси двојно се зголеми достигнувајќи 6,2 милиони барели дневно.
Исто така, важно е да се истакне дека на 15 август 1971 година, САД излегоа од договорот Бреттон Вудс или го напуштија правилото дека вредноста на американскиот долар е поврзана со цената на златото, додека сите други валути пак биле врзани за американскиот долар. Ова значи дека одеднаш американскиот долар повеќе не зависи од цената на златото, туку сега неговата вредноста “оловела“ ” нагоре и надолу складно побарувачката на пазарот. Наскоро и Британија го стори истото со фунтата, а потоа и други земји со своите валути.
Но, цената на нафтата продолжи да биде врзана за доларот – ова навистина не им се допадна на производителите, бидејќи нивниот реален приход сега е понизок поради флуктуации и реален пад на вредноста на доларот, поради фактот што земјите имаат “згртале” долари (разбирливо, бидејќи нафтата и понатаму се купувала во американски долари, што денес е големо правило).
Увидувајќи колку постанале важни, клучните земји каде се произведувала нафта уште во 1960 година во Багдад го формираа картелот ОПЕК (Организација на земји извознички на нафта ). Пет темелни членки се: Венецуела, Ирак, Саудиска Арабија, Иран и Кувајт. Денес, организацијата е поголема и ги вклучува: Алжир, Ангола, Еквадор, Екваторијална Гвинеја, Габон, Либија, Нигерија, Катар, Република Конго и Обединетите Арапски Емирати (Индонезија веќе некое време е членка), а нејзиното седиште од 1965 година е во Виена. Но, сето ова време, Саудиска Арабија е де факто лидер на ОПЕК.
ОПЕК наскоро сфати колку се моќни тие се заедно. Во септември 1971 година тие објавија заедничка изјава во која истакнуваат дека отсега ќе продаваат нафта еквивалентна на фиксната цена на златото. Ова веќе ги предизвика првите “шокови” на меѓународниот пазар, но наскоро ОПЕК излегува со идејата за употреба на нафтата како “оружје” за политички цели.
Ова се годините кога арапскиот свет сè уште беше обединет контра Израел и американската поддршка за Израел.
Во октомври 1973 година, избувна Џомкипурската војна или во октомвриската војна која се водеше меѓу арапската коалиција, предводена од Египет и Сирија, против Израел. Војната траеше од 6 октомври до 25 октомври 1973 година.
Обединетите арапски сили започнаа напад – на Синајскиот полуостров и Голанската висоравнина (простори кои Израел ги окупира за време на Шестдневната војна во 1967 година). За време на војната, САД и СССР масовно ги озбезбедуваа своите зојузници што речиси доведе до конфликт меѓу двете нуклеарни сили.
Тактичка војна ја доби Израел, што беше голем удар за арапскиот свет, а сојузот меѓу Египет и Сирија неповратно ќе биде скршен. Во 1978 година беше постигнат договор во Камп Дејвид, за враќање на Синај во Египет, и воспоставување на нормализацијата на односите – и за прв пат, една арапска држава, Египет, го призна Израел. Понатаму, Египет почна да се оддалечува од СССР за конечно да ја напушти советската сфера на влијание.
Но она што во овој контекст е поважно за нашата приказна е што се случи со нафтата. На 17 октомври 1973 година, за време на војната во Јомкипурската војна, арапските производители на нафта драстично го намалија производството за 5 отсто и прогласија ембарго за земјите кои го подржуваат Израел: САД, Холандија, (тогаш) Родезија, Јужна Африка и Португалија .
Саудиска Арабија првично не била премногу подготвена да се приклучи на стратегијата за “нафта како оружје”, но се согласи на денот кога Никсон му вети на Израел 2,8 милијарди долари воена помош. Ембаргото вклучуваше постепен пад во производството – до декември 1973 година производството било намалено за дури 25% во споредба со септември.
Какви беа последиците? Поприлични – глобална рецесија, како и ескалација на политичките тензии меѓу САД и американските сојузници во Европа кои ги обвинија САД за предизвикување на ембарга со давање на помош на Израел.
ОАПЕК (слично на ОПЕК, ама вклучува само арапски производители на нафта) најавува дека Израел мора да се повлече од сите територии назад кон границите од 1949 година.
Дали ембаргото конечно успеало? Се разбира, денес знаеме дека не. ОАПЕК успеа да го “задржи” до март 1974 година. Западот не се откажа од Израел (Израел го напушти Суетскиот Полуостров, но дефинитивно не се врати на границите од 1949 година), но последиците беа големи. Американски експерт за енергетика и економска историја укажува дека ембаргото од 1973 година “ја променило меѓународната економија”.
Западна политика се смени, особено геостратегијата кон Блискиот Исток, но исто така и политика кон зголемено истражување на нови резерви на нафта, како и забрзани истражувања за алтернативни форми на енергија.
Цената на нафтата за време на ембаргото, дури скокнала за четирпати- од 3 до 12 долари за барел. Блискиот Исток се промени фундаментално – земјите кои неодамна беа контролирани од големите индустријализирани сили сега почнаа да ја преземаат контролата врз нивното црно злато: веднаш штом беше можно јасно да се види, до неодамна недоволно развиените и сиромашни земји започнаа да акумулираат огромно богатство.
Со овие огромни пари тие почнаа масовно да се вооружуваат, а Саудиска Арабија во следните децении потроши повеќе од 100 милијарди долари за да ја прошири својата фундаменталистичка интерпретација на исламот или вахабизмот низ целиот свет преку “религиозно-добротворни” организации, како што е Фондот Ал-Харамеин . Така подоцна ќе настане и Ал-Каеда подоцна. За Саудиска Арабија, тоа беше некакво “осигурување”, иако брутално, да Западот да нема да може да им се приближи, бидејќи ќе има милиони луѓе подготвени за “света војна” под нивна контрола (и индоктринација).
“Нафтениот шок” од 1973 година директно предизвика колапс на берзата во периодот 1973-74 и беше најголемиот удар за американската економија од Големата депресија. Ситуацијата беше толку голема што, на пример, американската федерална држава Орегон во 1973 година ја забрани употребата на божиќни светла за да заштеди енергија. Пред бензинските пумпи беа создадени огромни редици низ целиот САД, а Никсон од нив побара да не продаваат гас во сабота навечер – или во недела воопшто да не продаваат бензин, за што 90% од сопствениците се согласија.
Саудиска Арабија во 1980 го национализираше Арамко, а слични потези беа направени и од други членови на ОПЕК. Нивното богатство, како што се очекувало, почнало да расте брзо.
Последиците по Европа беа како каде. Холандија, која стоеше цврсто со Израел и САД, ја почувствува целосната сила на ембаргото, на пример Велика Британија и Франција – кои не им дозволи на САД да ги користат своите воздухопловни бази за помош на Израел – немаа речиси никаков ефект (Велика Британија имаше свои внатрешна енергетски проблеми – голем штрајк на рударите).
Сепак, последиците се почувствуваа во речиси цела Европа – Германија, Италија, Швајцарија и Норвешка го забранија возењето во неделите. Шведска наметна рестрикции на бензинот, додека во Холандија вредеше казната затвор за луѓе кои ќе потрошеле повеќе струја отколку што било пропишано. Јапонија исто така беше погодена.
Иако кризата официјално заврши во 1974 година, последиците веќе долго време се чувствуваа, а некои се и трајни. На пример, строго про-израелската позиција на Западна Европа започна полека да се сврти кон проарапската политика, и заради тоа дојде до тенции во односите со САД. Дури и денес, САД е главниот бастион на про-израелската политика, а не Европа, и тоа во голема мера е датира токму од овој период. Разбирливо – САД увезувал само 12% од Блискиот Исток,а Европа колку дури е 80% од нафтата (Јапонија е дури и повеќе – 90%).
Големи последици, исто така, се случија и во автомобилската индустрија во Европа, каде дотогаш се призведувале повеќето автомобили, по примерот на САД, но по кризата почнало да се појавува масовно производство на помали, покомпактни возила, а ефектите од овој ефект се јасно видливи денес на улиците на Европа.
Долгорочни геополитички последици беа многубројни – една од главните веќе споменавме, транзицијата на Египет од Советскиот Сојуз во американската сфера на интерес. Уште поголем земјотрес се случи по советската инвазија на Авганистан во 1979 година, кога земјите од Персискиот Залив започнаа масовно да се свртат кон САД за безбедност и заштита од советската потенцијална воена акција.
Иран и Саудиска Арабија, во тоа време, и американските сојузници, почнаа да трошат огромни пари на американското оружје – само купувањето на американско оружје во Саудиска Арабија во 1979 година беше пет пати повисоко од израелското. Истата година ќе се случи Исламската револуција во Иран означувајќи го крајот на американскиот ирански сојуз (на што Саудиска Арабија, во паника од ширењето на револуциите, уште посилно ќе го финансира вехабизмот).
Каде сме денес? Видовме што имаше да каже умерениот саудиски министер за енергетика Халид ал-Фалих, но неговата работа е да ја смири тензијата. Но, има и други гласови – на пример, главниот уредник на саудискиот државен канал Ал-Арабија, Турки Алдахил, во вторникот ги предупреди САД дека “со нож ќе ја пробие сопствената економија до смрт” доколку се осмелат на Саудиска Арабија да и воведат санкции, предупредувајќи дека цените на нафтата ќе се искачат и ” до 200 долари за барел “во таков случај.
Постојат закани, но се поставува вистинско прашање – дали Саудиска Арабија може да произведе таков шок како што можеше во 1973 година? Може да се обиде, се разбира, но веројатно ефектот нема да биде ист. Како прво, САД увезуваат 9% од својата нафта од Саудиска Арабија, а увозот се преполови во последните 25 години. Исто така, саудиската економија останува исклучително зависна од продажбата на нафта, додека невработеноста меѓу младите расте истовремено.
Сепак, принцот МБС би можел уште да го потресе светот ако тој свет се сврти против него. Понатаму, тој самиот знае дека неговата земја ја чека некаква лоша судбина на крајот од приказната (во стилот на промена на режимот) и заради тоа најави големи проекти за диверзификација на економијата – не затоа што е “реформатор” како што наивно ја проголтаа пиказната одредени медиуми,туку заради тоа што знае дека и на Саудиска Арабија и се подготвува “демократизацијата” штом и се учини малку способна да ја користи “нафтата за оружје“.Но за подготовка на економска одбрана ќе му треба уште неколку години, а можеби има уште само неколку дена пред започнувањето на казнувањето.
Сè на сè, случајот на Кашоги одамна ја надмина трагедијата на еден човек, ова сега се поместување на тектонските плочи на геополитика. Саудиска Арабија, разбирливо, нема премногу јавно и гласно да зборува за методите на возбвраќање на ударот, ама дефинитивно овие денови тие разгледуваат сè што имаат.
